پێشمه‌رگـــه و شـــه‌هیدێ زینـــدی سالح ئه‌ره‌دنی، چیرۆکێن خه‌بـــات، مـــالوێرانی و قـــوربانیدانێ
سەنتەرێ کۆماتە د بەردەوامیا کارێ خوە یێ مەیدانی دا ل رێکەفتی 10/4/2023 هەڤدیتنەکا ڤیدیۆیی دگەل پێشمەرگێ دێرین سالح ئەرەدنی ئەنجامددەت و دیرووکا خەباتا وی مینا بەلگەنامەیەکا گرنگ تۆمار و ئەرشیف دکەت.
سالح حەسەن حسێن ئەرەدنی، ل سالا 1957 ل گوندێ ئەرەدنا یێ سەر ب ناحیا بامەرنێ ڤە هاتیە سەر دنیایێ. سالح ئەرەدنی، ژ بەر کاودانێن شۆرشێ دەرفەتا چوونا قوتابخانێ بۆ وی چێنەبوویە کو بچیته خواندنگه‌هێ و بخوینیت.
ل دەستپێکا شۆڕشا ئەیلوولێ بابێ سالحی و هەژمارەکا دی یا گوندیێن وی ب مسلمان و کرستیان ڤە، وەکی رەجەب، نعمەت و مەجید سلێمان و فرەنسۆ دبنە پێشمەرگە. حه‌سه‌ن ئه‌ره‌دنی بابێ سالحی ل سالا 1961 و هەتا ساڵا 1974 بەردەوامدبیت ل سەر ئەرکێ پێشمەرگاتیێ و پشکداریێ د گەلەك شەڕ و داستانێن شۆڕشا ئەیلولێ دا دکەت.
ل ساڵا 1963 ل ده‌مێ شه‌ڕێ بناڤوده‌نگێ چیایێ مه‌تینا، شەرەکێ مەزن ل سەر گوندێ ئەرەدنا دقەومیت و بنێ گوندی ب دەستێن جاشا دهێتە سۆتن. خەلکێ گوندی نەچاردبن گوندی چوولبکەن و ل گوندێن دەڤەرێ ئاکنجی ببن. بابێ سالح ژی مالا خوە دبەتە گوندێ چمبلکێ ل ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا. حەسەنێ بابێ سالحی ل سالا 1974 دبیتە فەرماندێ سریا ئەندازیاریا مینان ل قومریێ. پشتی شکه‌ستنا شوڕشێ ل بهارا ساڵا 1975 ئه‌و دزڤڕیته گوندێ خوه ئه‌ره‌دنا. ل ساڵا 1976 سەید حەسەنێ که‌لێتانی ژ باکوورێ کوردستانێ دچیتە گوندێ ئەرەدنا و مزگینیا هەلبوونا چریسکا شۆڕشا گولانێ ددەتە خەلکێ گوندی. هه‌ر ل هه‌مان ساڵێ حەسەنێ بابێ سالحی ل دووڤ ڕۆناهیا چریسکا شوڕشێ دچیت و مالباتا خوه و لگه‌ل کۆمه‌کا دی ژ خه‌لکێ گوندێ ئه‌ره‌دنا، وه‌کی رەجەبێ مامێ وی، سالحێ چاڤشین، مالا سادقێ ئەرەدنی، عبدالرحمن یونس، کامل شەعبان، بابێ مستەفا ئەرەدنی، محمد حەسەن ب مال و زارۆکێن خوە ڤە، ، ژ ئەنجامێ ستەم و زۆرداریا رژێما بەعس و ئاشکرابوونا رێکخستنا وان، پەیوەندیی ب شۆڕشا گولانێ دکەن.
مالا بابێ سالحی دگەل هەژمارەکا دی یا خه‌لکێ گوندێن ئەرەدنا، ئۆرە و هەدێنه ل گوندێ سەروسپا ل دەڤەرا قه‌شووریا یا باکوورێ کوردستانێ ئاکنجی دبن.
پێشمه‌رگاتی
سالح ئەرەدنی دگەل مەفەره‌زێن ئێکێ یێن پێشمەرگێ شوڕشا گولانێ تێته باشوورێ دکوردستانێ. ئەو دگەل فوئاد میرانی و عەبدوللا سالح و هەژمارەکا دی یا پێشمەرگا تێته کوردستانێ و پشتی ده‌مه‌کی ئه‌و باره‌گایه‌کی ده‌مکی ل پشت پرا بلبل ددانن. پشتی هینگێ عبدالله سالح تێته ڤه‌گوهاستن و ملازم عەلی تێته شوونا وی.
ل ساڵا 1977 سالح ئەرەدنی دگەل هێزەکا پێشمەرگەی ل پشتا گوندێ ئاسهێ ل ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا ئێکەمین چالاکیا خوه یا لەشکەری ئەنجامددەن. پاشی ئه‌و لگه‌ل بابێ خوه و هێزا وان پشکداریێ د هەژمارەکا دیا چالاکیا دا دکەن. ژ وان ژی شەڕێ گەلیێ رەشاڤا. د وی شەڕی دا هێزێن پێشمەرگەی زیانەکا مەزن دگەهیننه هێزێن دوژمنی، لێ مخابن دوو پێشمەرگێن باکوورێ کوردستانێ شەهیددبن و حەسەنێ بابێ سالحی ژی برینداردبیت. سالح لگه‌ل بابێ خوه و هه‌ڤالێن خوه یێن دی، پشکداریێ د چالاکیا ناڤبەرا مەلختە و بالۆکا دا دکەن، د وێ چالاکیێ دا هێزێن پێشمەرگەی زریپۆشەکەکا دوژمنی دسۆژن و هەژمارەکا پارچەیێن چەکی ژی وەکو دەستکەفتی رادکەن.
پشتی حکومه‌تا ئیراقێ ڕێک و جادا بۆ له‌شکه‌رێ خوه دکێشیته هه‌موو ده‌ڤه‌رێن کوردستانێ و ڕێیه‌کێ ژی دبه‌نه سەرزێری، ئێدی بارەگایێ وان یێ پشت پرا بلبل دکه‌ڤیته دمه‌ترسیێ دا. لۆما ئه‌و ئێدی ده‌ست ب گه‌ڕێن ده‌ڤه‌رێ و ناڤ گوندان دکه‌ن و دەست ب ڕاچاندنا هێلێن رێکخستنێن نهێنی یێن پارتی و چالاکیێن پارتیزانی دکەن.
به‌ره‌ڤ ڕۆژهه‌لاتێ کوردستانێ
سالح ئەرەدنی ل سالا 1979 حه‌سه‌نێ بابێ سالحی دمینیته ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان لگه‌ل مه‌فره‌ز‌ێن پێشمه‌رگه‌ی و سالح بخوه ژی دگەل کەریم شەنگالی دچیتە رۆژهەلاتێ کوردستانێ و پشکداریێ د کۆنگرا نەهێ یا پارتی دیمۆکراتی کوردستان دا دکەت.
پشتی ئه‌نجامدانا کۆنگرێ، دکتۆر جەرگیس خەنسی دبیتە بەرپرسێ لقا ئێك و ملازم هەجەر سندی ژی دبیتە جێگرێ وی. هه‌ردوو به‌رپرسێن نوو یێن لقا ئێک دگەل هەژمارەکا فەرماندێن لەشکەری و هێزەکا پێشمەرگەی بەرەف کوردستانێ و لقا ئێک ڤه تێن، سالح ژی دگه‌ل وێ هیزێن دزڤڕیته‌ڤه کوردستانێ و ل سه‌ر خه‌باتا خوه یا پێشمه‌رگاتی به‌رده‌وام دبیت.
ئێکەمین چالاکیا کو پشتی کۆنگرێ سالح پشکداریێ تێدا دکه‌ت؛ گرتنا بنگه‌هێ دوژمنی یێ سوارکا وەلێ بوو، ل ڕۆژا 20/5/1980، ل ژێر فەرماندەییا شەهید شەعبان غەفار ئەنجامددەت. د وێ چالاکیێ دا هێزێن پێشمەرگەی دەست ب سەر سەنگەرەکا دوژمنی دا دگرن و هەژمارەکا چەك و تەقەمەندی ژی رادکەن. پشتی ڤێ چالاکیێ ژی سالح ئەرەدنی و بابێ خوە، ل ژێر فەرماندەیا سەید سالح پشکداریێ د لیدان و گرتنا رەبیا سەرێ حەمێ دا دکەن ل ڕۆژا 30/6/1980. د ڤێ چالاکیێ دا هێزێن پێشمەرگەی دەست ب سەر بارەگایێ رەبیەکێ دا دگرن و بۆ جارا ئێكی تۆپا 57 و ڕۆکێتا بازۆکا بکاردئینن. مخابن د ڤێ چالاکیێ سه‌ید نایف سەعدی زاویتەیی و عەبدوللا ئۆرەیی شەهیددبن. محەمەد سالح ئۆرەیی ژی ژ دەستێ خوە برینداردبیت. هێزێن پێشمەرگەی هەردوو شەهیدانڕادکه‌ن و دبه‌ن ل دۆلا شەهیدان ل خه‌نوکه‌ی، ل ده‌ف شه‌هدێن بێلمبیرێ دڤەشێرن. دیسان ل ڕۆژا 1/8/1980سالح ئەرەدنی پشکداریێ د لێدان و گرتنا رەبیا کانیا تا ل مایێ دکەت. مخابن د وێ چالاکیێ دا شەعبان سۆفی عومه‌ر هەدێنەیی شەهیددبیت.
کاک سالح ئەرەدنی هه‌ر ل پایزا ساڵا 1980، ب سه‌رپه‌رشتیا دکتۆر جەرگیس و سەید سالح و هەژمارەکا فەرماندە و هێزەکا مەزنا پێشمەرگەی دەست ب گەڕەکێ بۆ کووراتیا کوردستانێ دکەن. د ڤێ گەڕێ دا ئه‌و پشکداریێ د لێدانا دوو رەبیە و بارەگایێ سریەکا لەشکەرێ دوژمنی دا دکەت ل گوندێ تروانشێ، کو د ئه‌نجامدا ئێک ژ وان ڕه‌بیا دگرن و ده‌ستکه‌فته‌ک باش ژێ دئێننه‌ده‌ر.
دامه‌زراندنا ڕێکخراوێن له‌شکه‌ری
پشتی ل ساڵا 1981 عبدالسلام به‌رواری بۆ ده‌مه‌کی سه‌رپه‌رشتیا لقا ئێک وه‌ردگریت، ئه‌و ڕادبیت ب ڕێکخستنا کارێن لقێ و ژ وان ژی ڕێکخستنا هێزا پێشمه‌رگه‌ی د ڕێخراوێن له‌شکه‌ری دا. وی ده‌می ژی ئێکه‌مین ڕێکخراوا لژنا ئامێدیێ بناڤێ ڕێکخراوا شەهید عەلی عەبەیدوللا دهێتە دامەزراندن، شەهید سەعید سپینداری ژی دبیتە بەرپرسێ وێ رێکخراوێ و حەسەنێ بابێ سالح ئەرەدنی ژی دبیتە جێگرێ وی. سالح ژی دگەل وێ رێکخراوێ درێژیێ ب خەباتا خوە یا پێشمەرگاتیێ ددەت. مخابن ل ساڵا 1982 سەعید سپینداری لگه‌ل ئه‌ندامێ ڕێکخراوێ مه‌جید ره‌مه‌زان بێدهی د چالاکیەکێ دا، ل نێزیک گوندێ ملهمبانێ یێ ده‌ڤه‌را مانگێشکێ شەهیددبن. پشتی هینگێ حەسەنێ بابێ سالحی دبیتە بەرپرسێ رێکخراوێ.
مالوێرانی
ل ساڵا 1983 پشتی کو حکومه‌تا ترکی هێزه‌کا مه‌زنا له‌شکه‌رێ خوه کێشایه سه‌ر سنوورێ باکوور و باشوور و گه‌فێن لێدانا پێشمه‌رگه‌ی کرین، باره‌گایێ لقێ ژ کۆماته‌ی هاته ڤه‌گوهاستن بۆ زێوا شکان ل سه‌ر زێی و مالێن پێشمه‌رگا ژی هه‌موو ژ ناڤ باکوورێ کوردستانێ هاتنه ڤه‌گوهاستن بۆ ناڤ باشوورێ کوردستانێ. حەسەن ئەرەدنی و سالحێ کوڕێ وی و مرۆڤێن وان ژی مالێن خوە ژ باکوورێ کوردستانێ ڤه‌دگوهێزنه گوندێ ئۆرە ل ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا.
ل زڤستانا ساڵا 1983 به‌فره‌کا گه‌له‌ک مه‌زن باری بوو و هه‌تا بهاره‌کا دره‌نگ ژی هێشتا چیایێن کوردستانانێ دکه‌ڕ بوون ژ به‌فرێ. ل دوماهیا زستانا وێ ساڵێ سالح ئەرەدنی دگەل بابێ خوە و هەڤالێن خوە یێن پێشمەرگە ل سه‌ر ئه‌رکێ خوه یێ پێشمه‌رگاتیێ بوون ل دەڤەرا بەرێ گاره‌ی. د وی ده‌میدا برووسکه‌یه‌ک ژ لژنا ئامێدیێ دگه‌هیته وان و تێته هاتیه کو؛ ب فه‌رمانا لژنێ هه‌موو ڕێکخراوا شه‌هید عه‌لی عبیدالله‌ی بچنه بێنڤه‌دانێ. ئه‌ڤ چه‌نده دبیته جهێ حێبه‌تیا حه‌سه‌ن ئه‌ره‌دنیێ به‌رپرسێ ڕێکخراوێ و هه‌ڤالێن وی. لێ هه‌ر چه‌وا بیت فه‌رمانا لژنێ یه ودڤێت ئه‌و بجی بینن. هۆسا ئه‌و ژ به‌رێ گاره‌ی به‌رێ خوه دده‌نه چیایێ مه‌تینا و دچنه ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا و ب شه‌ڤ ل جادا کانیماسێ ده‌رباز دبن و خوه دگه‌هیننه گوندێ ئوره. لێ ده‌ما دگه‌هن چ ببینن! نه مال و نه خانی و نه ژن و نه زاڕۆک. ل وێرێ ئه‌و دزانن کو شه‌ڤا 21-22/2/1983، ده‌ما ئه‌و ل به‌رێ گاره‌ی د ئه‌رکێ خوه دا، ڕه‌نیه‌کا مه‌زنا به‌فرێ یا ب سه‌ر مالێن وان دا هاتی و مالێن وانێن وێرانکرین و 5 که‌س ژ ماڵا وان یێن شه‌هیدکرین. هندی ماڵ و زاڕۆکێن سالحی بخوه‌نه که‌س ژێ نه‌مایه. شه‌هید ژی ئه‌ڤێن خوارێ نه:
-
به‌دریه حسێن حسێن – خانما سالح ئه‌ره‌دنی
-
نازدار سالح حه‌سه‌ن – کچا سالحی 8 ساڵی
-
سه‌ردار سالح حه‌سه‌ن – کوڕی سالحی 5 ساڵی
-
چنار سالح حه‌سه‌ن – کچا سالحی 3 ساڵی
-
شکریه حه‌سه‌ن حسێن – خوشکا ساڵحی
دیسان حه‌لیمه یوسف زبێر ده‌یکا سالحی ژی بگرانی بریندار ببوو و ژ ئه‌نجام ژی هه‌ردوو چاڤێن خوه ژ ده‌ستدان. ژ مالباتا وان هه‌میێ یێ کو بساخی ژ ڤێ چامێ ڕزگاربووی وەحید برایێ سالحی بوو.
بەری حەسەن و سالحێ کوڕێ خوە بگەهن گوندی، قوربانیێن وان ژ لایێ خەلکێ هەردوو گوندێن ئۆرە و هەدێنە ڤە هاتبوونە ڤەشارتن.
ل پایزا هه‌مان ساڵێ کاک سالح دووباره ژیانا هه‌ڤژینیێ پێکتینیت و پشتی هینگێ دبیته بابێ 5 زاڕۆکان.
به‌ره‌ڤ قه‌ندیلی
ل دوماهیا بهارا ساڵا 1983 ڕێکخراوا شه‌هید عه‌لی عبیدالله تێته ڕاسپاردن کو لگه‌ل چه‌ند ڕێکخراوێن دیێن لقا ئێک ب ئه‌رکه‌کی بچنه قه‌ندیلی. سالح ئەرەدنی دگەل حەسەنێ بابێ خوە و هەڤالێن خوە یێن ڕێکخراوێ دچنە قەندیلی و پشکداریێ د هەژمارەکا شەڕا دا دکەن. پشتی کو ئەو ژ قەندیلی ڤەدگەڕن، حەسەن ئەرەدنی تووشی نەساخیێ دبیت و ئێدی نەشێت ل بەرپرسیاریا رێکخراوێ بەردەوامبیت و داخوازێ دکه‌ت کو که‌سه‌کێ دی داننه جهێ وی. سەید سەلمان ل شوونا وی بەرپرسیاریا رێکخراوێ وەردگریت.
پشتی هینگێ کۆنترۆلا شوڕشێ ل سه‌ر ده‌ڤه‌رێ زێده‌تر و دبیت و هێزێن دوژمنی لاوازتر دبن، ئێدی سالح و حەسەنێ بابێ وی، مالا خوە دبەنە گوندێ ئەرەدنا و ب بەردەوامی پشکداریێ د چالاکیێن هێزین پێشمەرگەی دا دکەن.
ئەو ل ڕۆژا 5/9/ 1987 پشکداریێ د بەرسینگرتنا هێرشا هێزا دوژمنی یا بناڤێ هێزا مەلکۆ بۆ سەر گوندێ ئەرەدنا دا دکەن. د ڤێ هێرشێ دا نێزیکی 100 جاشێن هێزا مەلکۆ دهێنە کوشتن. ژنه‌کا گوندی و پێشمه‌رگه‌یه‌ک ژی شه‌هید دبن.
دیسان ده‌ربه‌ده‌ری
پشتی ڤێ هێرشێ بۆ سەر گوندێ ئەرەدنا، دوژمن گوندی دئێخیته بن تاپبارانه‌کا گران و گه‌له‌ک زیانێ دگه‌هینیتێ، ئێدی گوند ژی تێته چوولکرن و ئەو ژی مالا خوە دبەنە گوندێ تویشەمبیکێ ل دەڤەرا بەرواری باڵا.
کاک سالح ئەرەدنی ل پایزا ساڵا 1987 پشکداریێ د داستانا بناڤودەنگا کانیماسێ دا دکەت، هەروەسا ل 11/1/1988 پشکداریێ د داستانا دێرەلووکێ ژی دا دکەت.
پشتی ئەنفالێن 1988 سالح ئەرەدنی دگەل دایك و باب و کەس و کارێن خوە ئاوارەیی باکوورێ کوردستانێ دبن و هەتا ساڵا 1991 ل کەمپا مێردینێ دمینن.
به‌ره‌ڤ کوردستانا ئازاد
پشتی سەرهەلدانا ساڵا 1991 سالح ئەرەدنی و بابێ خوە و کەس و کارێن خوە ڤەدگەڕنەڤە کوردستانێ و ل ئینشکێ ئاکنجی دبن. حەسەن ئەرەدنی دبیتە بەرپرسێ هێزەکا پێشمەرگەی و بارەگایێ خوە ل ئینشکێ ڤەدکەت.
پشتی هێرشێن په‌که‌کێ بۆ سه‌ر کوردستانا ئازاد، سالح ئەرەدنی و حەسەنێ بابێ خوە پشکداریێ د به‌رسینگرتنا هێرشێن وان دکه‌ن بۆ سه‌ر گوند و ده‌ڤه‌رێن کوردستانا ئازاد.
پشتی رێکخستانا هێزێن پێشمەرگەی، سالح و حەسەنێ بابێ خوە ل لیوایا 2 دگەل محەمەد محسن درێژیێ ب خەباتا خوە یا پێشمەرگاتیێ ددەن.
ل سه‌ر مال و گوندێ خوه باب ب ده‌ستێ پ ک ک هه‌ردوو چاڤێن خوه ژ ده‌ستدده‌ت و کوڕ ژی ب ده‌ستێ ترکا تێته شه‌هیدکرن
پاشی سالح ئەرەدنی ل ڕۆژا 10/10/1995 د هێرشه‌کا تیرۆرستێن پەکەکێ دا بۆ سه‌ر دەڤەرا ئامێدیێ برینداردبیت و بیناهیا هه‌ردوو چاڤێن خوە ژ دەستددەت. پشتی ڤێ برینداریێ سالح ئەرەدنی نەشێت درێژیێ بخەباتا پێشمەرگاتیێ بدەت، ئێدی ئەو وەکو شه‌هیدێ زیندی ل مال درێژیێ ب ژیانا خوە ددەت و ئەو هەتا نوکە ژی نەهاتیە خانەنشینکرن.
دلۆڤانێ کوڕێ سالح ئەردنی کادرێ بیتەلا پێشمەرگەی بوو ل مانگێشکێ. دەمێ ئەو ل ڕۆژا 15/11/2018 ژ مانگێشکێ مێشێن خوە یێن هنگڤینی دبەتە ئەرەدنا. ل وێرێ فڕۆکێن ترکی هێرشی وان دکه‌ن و وی ئیسماعیل حەسەن قەپلان رەمەزان مەحەمەد عەبدلرحیم ئەرەدنی هه‌رسێیا ل گوندێ ئه‌ره‌دنا شه‌هید دکه‌ن. دلۆڤانی 4 زاڕۆک ل پاش خوه هێلاینه.
