سەنتەرێ کۆماتە یێ دەکۆمێنتکرنا دیرووکا شۆڕشێ د بەردەوامیا کار و چالاکێن خوە دا، ل رێکەفتی 7/12/2023 دیدارەکا ڤیدیۆیی دگەل پێشمەرگێ دێرین و هەڤالێ بارزانیێ نەمر ل کۆمارا کوردستان و پێڤاژوویا دیرووکی بۆ ئێکەتیا سوڤیەتا بەرێ، رەشید حەمۆ شنگێلی ئه‌نجامددەت و دیرووکا خەباتا وی مینا بەلگەنامەیەکا دیرووکی تۆماردکەت و ژ ناڤچوونێ دپارێزیت.
خەباتکەرێ دێرین رەشید حەمۆ حاجی شنگێلی ل ساڵا 1926 ل گوندێ شنگێل یێ ده‌ڤه‌را وه‌ڵات ژێریا بارزان هاتیه سەر دنیایێ. مام رەشید ل ساڵا 1943، دژیه‌کی بچووک دا، دبیتە پێشمەرگە و پشکداریێ د شۆڕشا بارزان یا ئێکێ دا دکەت. کو بارزانیێ نەمر ل هه‌مان ساڵێ، بهاریکاریا ئه‌ندامێن پارتیا هیوا و بڕێکا رۆژهه‌لاتێ کوردستانێ، ژ سلێمانیێ ڤەدگەریتە دەڤەرا بارزان، کو وی ده‌می ل سلێمانیێ یێ دوورئێخستی بوو. بارزانی لگه‌ل پێشمه‌رگێن خوه ب سه‌ر بنگه‌هـ و قشلێن پولیسان دا دگریت، ل ده‌ڤه‌رێ و پۆلیسێن ڕژێمێ ل قشلە و مەخفەرێن دەڤەرێ خوە رادەستی شۆرشگێرێن بارزانی دکەن.
ئه‌ڤه ژی ژ بۆ هندێ بوویه کو گڤاشتنا بێخنه سه‌ر حکومه‌تا ئیراقێ دا کو شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی ژ دوورئێخستنێ ئازاد بکه‌ن، کو ئه‌و ژی وی ده‌می یێ دوورئێخستی بوو.
حکومه‌تا ئیراقێ ژ ئه‌نجامێ شکه‌ستنێن خوه، ده‌ست ب دانوستاندنان دکه‌ت دگه‌ل بارزانی و بارزانی ژ بۆ چاره‌سه‌ریه‌کا ئاشتیانه دچیته به‌غدا و دگه‌ل به‌رپرسێن حکومه‌تا وی ده‌می دڕوونیت. ژ ئه‌نجامێ ڤان دانوستاندنان حکومه‌تا ئیراقێ نه‌چار دبیت کو شێخ ئه‌حمه‌دی ئازاد بکه‌ت. لێ دیار بوو کو، وه‌کی هه‌رجار، حکومه‌تا ئیراقێ باوه‌ری ب چاره‌سه‌ریا ئاشتیانه نه‌بوو. ژ به‌ر هندێ ژی وان داخوازێن دیێن شۆڕشێ بجی نه‌ئینان و ل شوونا هندێ، وان جاره‌کا دی ل ساڵا 1945 هێزێن خوه کۆمکرنه سه‌ر هه‌ڤ و ده‌ست ب هێرشا کر بۆ سه‌ر ده‌ڤه‌را بارزان.
د ڤی ده‌می دا بڕیار دهێتە دان کو هەر کەسێ شیانێن هەلگرتنا چەکی هەبن، قەستا دەڤەرا نەهله‌ی بکەت، ژ بۆ به‌رسینگرتنا هێزێن له‌شکه‌ر و جاشێن حکومه‌تا ئیراقێ، کو بارزانی بخوه سه‌رپه‌رشتیا ڤی به‌ره‌ی دکر. ڕەشید حەمۆ ژی، لگه‌ل خه‌لکێ ده‌ڤه‌رێ، چەکێ خوە دهەلگریت و دچیتە دەڤەرا نەهلەی و پشکداریێ د بەرسینگگرتنا هێرشا دوژمنی دا دکەت. ل ڤی به‌ره‌ی شه‌ڕه‌کێ دژوار تێته‌کرن و دڤی شه‌ڕی دا عوزێر ئاغا و ئەحمەد گۆران و کەسەکێ دی شەهید دبن. لێ هێرشا دوژمنی ژی دشکێت و پێشمه‌رگه دربه‌کی مه‌زن ل دوژمنی دده‌ت و تۆپەك و هەژمارەکا چەك و تەقەمەنیان ژی دکەڤنە دەستێ شۆڕشگێڕان.
پشتی ڤان شکه‌ستنێن حکومه‌تا ئیراقێ، ئه‌و ده‌ستپێدکه‌ت، وه‌ک هه‌رجار، سه‌رۆک عه‌شیرێن کوردا یێن خائین کۆم دکه‌ت و ده‌ست ب چه‌کدارکرنا جاشان دکه‌ت و دیسان حکومه‌تا بریتانی ژی ب شاره‌زا و فرۆکه و چه‌کێن گران، هاریکاریا حکومه‌تا ئیراقێ دکه‌ت و ئێدی ده‌ڤه‌را بارزان ب گوند و مال و ژن و زارۆک و ته‌رش و چاندن و هه‌ر تشته‌کێ خوه ڤه، دکه‌ڤیته به‌ر ئاگرێ چه‌کێن ئه‌رد و ئاسمانی یێن هه‌ردوو حکومه‌تێن ئیراقێ و بریتانیا، بهاریکاریا جاشێن کورد. پشتی هەژمارەکا شەرێن گران و نەهەڤسەنگیا هێزێ، شۆڕشا بارزان یا دووێ ل ساڵا 1945 ڕاستی شکەستنێ دهێت. ئێدی شۆڕشگێڕێن کورد ب سه‌رکێشیا شێخ ئه‌حمه‌دی و بارزانیێ نه‌مر، بڕیارێ دده‌ن کو خوه به‌ره‌ڤ رۆژهه‌لاتێ کوردستانێ ڤه ڤه‌کێشن.
ئەسعەد خۆشەڤی ل سه‌ر فه‌رمانا شێخ ئه‌حمه‌دی و بارزانی، مام رەشید شنگێلی دهنێریتە دەڤەرا وەڵات ژێرێ و وی ڕادسپێریت کو گوندیێن وێ دەڤەرێ ئاگەهداربکەت، دا کو خوه ئامادەکەن، ژ بۆ ڤه‌کێشانێ به‌ره‌ڤ رۆژهه‌لات ڤه. پشتی مام ڕەشید ئەرکێ خوە جیبجیدکەت، ئەو دگەهیتە کەس و کارێن خوە و دگەل خەلکێ دەڤەرێ به‌رێ خوه دده‌نه ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ.
پشتی کو ئه‌و دگه‌هنه رۆژه‌هه‌لاتێ کوردستانێ و ل سه‌ر ده‌ڤه‌ران تێنه پارڤه‌کرن، مام ڕەشید و کەس و کارێن خوە دچنە باژێرکێ بۆکانێ. ئەو دبنە مێڤانێن مەحمود ئاغایی. مەحمود ئاغا وان ل گوندێن دەڤەرا بۆکانێ ئاکنجی دکەت و دەستێ هاریکاریێ بۆ وان درێژدکەت.
مام ڕەشید شنگێلی پشتی هەیامەکێ، دگەل خورتێن بارزانی، دچنە مهابادێ چەکی وەردگرن و دبنه له‌شکه‌رێ فه‌رمیێ کۆمارا کوردستانێ و دەست ب مەشق و راهێنانێن لەشکەری دکەن.
پاشی ئه‌و دگەل نێزیکی ٥٠٠ پێشمەرگێن بارزانیان ل ژێر فەرماندەییا خوشەڤی خه‌لیل، برازایێ ئەسعەد خۆشه‌ڤی، دچنه بەرەیێ سەقز و ل وێرێ پشکداریێ د شەرێن بەڕەڤانیکرنێ ژ کۆمارا کوردستان دا دکەن. هێزێن بارزانیان د وی شەری دا هێرشێ دکەنە سەر هێزێن سوپایێ ئیرانی و زیانێن مەزن دگەهیننه وان، لێ مخابن خۆشەڤی خه‌لیل د وی شەری دا شەهید دبیت. شەهیدبوونا خۆشەڤی، کاریگەریەکا مەزن ل سەر مۆرالێ پێشمەرگێن بارزانی دکەت. ژ به‌ر کو ئه‌و گه‌نجه‌کێ ژێهاتی، قاره‌مان، خۆشتڤی و خودان ناڤوده‌نگه‌کێ مه‌زن بوو.
پشتی شکه‌ستنا کۆمارا کوردستانێ ل دوماهی رۆژێن ساڵا 1946، بارزانی و شێخ ئه‌حمه‌د فه‌رمانێ دده‌ن کو هه‌موو خه‌لکێ باشوورێ کوردستانێ، ب مال و پێشمه‌رگه‌ڤه، خوه ڤه‌کێشنه نه‌غه‌دێ و شنو، ل نێزیک سنوورێ باشوورێ کوردستانێ، دا کو بشێن ل وێرێ خوه ژ هێرشێن دوژمنی بپارێزن. مام ڕه‌شید ژی، لگه‌ل هەڤالێن خوە، مال و مرۆڤێن خوه، دبن گه‌فێن هێرشێن دوژمنی دا و د ناڤ ئاگرێ شەڕی دا و ل بن دژواریا به‌فر و باگه‌رێ، ژ بۆکانێ ب پیا دەربازی باژێڕکێ نەغەدێ دکەن.
پشتی هینگێ هه‌موو مال و پێشمه‌رگێن باشوورێ کوردستانێ، ل باژێڕکێ شنو کۆمدبن. ئێدی حکومه‌تا ئیرانێ ژی ده‌لیڤێ ناده‌ته وان هه‌تا لێ دبیته بهار و ڕێکا کێله‌شینێ ژ به‌فرێ ڤه‌دبیت، دا کو ده‌ربازی باشوور ببن و ئه‌و هێرشی سه‌ر مال و هێزێن بارزانیان دکه‌ت. مام ڕه‌شید ژی، لگه‌ل ههڤالێن خوه، به‌ڕه‌ڤانیێ ژ خوه و خه‌لکێ خوه دکه‌ن و هەژمارەکا شەڕا ل خانێ، نەلوسێ و گه‌له‌ک جهێن دیێن دۆرێن شنویێ دکەن و ئەو هەژمارەکا شەهید و برینداران ددەن.
د ڤی ده‌می دا، وه‌کی هه‌رجار، دیسان پرانیا ئاغایێن کوردان دبنه جاش و چه‌کێ دوژمنی ڕادکه‌ن و لگه‌ل دوژمنی شه‌ڕێ پێشمه‌رگه‌ی دکه‌ن. پێشمەرگێن بارزانیان ل سەنگانێ زێرەڤانیێ ل ئاغایێن نەلوسێ دکەن، دا کو نه‌چن بگه‌هنه دوژمنی. لێ ئەو ئاغا وان هەرسێ پێشمەرگا ژ چەك دکەن و دەست و پیێن وان گرێددەن و درەڤن و دچن. مام رەشید و هەڤالێن خوە، ل هه‌وارا وان پێشمه‌رگا دچن و دەست و پیێن وان ڤەدکەن و وان دهنێرنە شنویێ. پشتی هینگێ ئه‌و و هەڤالێن خوە د دویف وان ئاغایان دا دچنە پەسویێ و ل وێرێ وان هەمیا دکوژن.
ب هه‌ر حالێ هه‌ی، جار ب دانوستاندنان و جار ژی ب شه‌ڕ و به‌ڕه‌ڤانیێ، هێز و مالێن بارزانیان خوه ل شنو دپارێزن و ل خوه دکه‌نه بهار. ئێدی مه‌ها نیسانا ساڵا 1947 یه و به‌فرا ده‌ڤه‌رێن کێله‌شین و گاده‌ری، ل سنووری پچه‌ک ته‌نکتر بوویه. ئێدی بڕیارتێته‌دان کو به‌رێ خوه بده‌نه کێله‌شینێ بۆ سه‌ر سنووری. لێ دیسان هێرشێن دوژمنی بۆ سه‌ر خه‌لکێ بارزان دبه‌رده‌وامن. رۆژه‌کێ ل نێزیک شنو سوپایێ ڕژێما ئیرانێ هێرشەکا گەلەك مەزن دکەتە سەر وان. ئەو بتنێ ٣٠ پێشمەرگە بوون، لێ وان هەتا ڕۆژئاڤا بەرسینگێ هێرشا سوپایێ ئیرانێ گرت و شه‌ڕه‌کێ قاره‌مانانه کر. د وی شه‌ڕی دا، عەزیزێ هەڤالێ مام ڕەشیدی برینداردبیت. مام ڕەشید ل تانا وی دچیت، لێ گوللەیه‌ك ب بن دفنا وی ژی دکەڤیت. عەزیز هێدی هێدی رادبیتە سەر خوە و دکەڤیە ڕێ. پشتی هینگێ مام ڕەشید وی دکەتە پشتا خوە. ئەو دگەهنە سەر ئاڤا گاده‌ری. ل وێرێ هنده‌ک پێشمه‌رگه‌یێن ده‌ستهه‌ل پره‌کێ ل سه‌ر ڕووبارێ گاده‌ری چێدکه‌ن و هند خه‌لک ل پرێ و هند ژی ب داڤه‌ڕست و که‌له‌کا ده‌رباز دبن.
خەلکێ دەڤەرا بارزان هەمی دگەل شێخ ئەحمەد بارزانی و بارزانیێ نەمر ل سەر ئاڤا گادەری کۆمدبن. پشتی دانوستاندانێ د ناڤبەرا شێخ ئەحمەد و بارزانیێ نەمردا، بڕیارهاتەدان کو شێخ ئەحمەد ژ بۆ قورتالکرنا ژیانا خەلکێ سڤیلێ دەڤەرا بارزان و نه‌خوه‌ش و برینداران، قەستا سنوورێ باشوورێ کوردستانێ بکەت و لگه‌ل ژن و زارۆک و نه‌خوه‌ش و برینداران، خوە ڕادەستی ڕژیما ئیراقێ بکەن. دا کو ژمرنه‌کا بکۆم ڕزگارببن.
بارزانیێ نەمر ژی بریارا بەرگریێ ددەت و داخوازێ دکەت، کو هەر کەسێ ڕێیا مرنێ و نەڤەگەرێ ب هەلبژێریت، خوە ڤەدەرکەت و بچیتە دگەل وی. پتر ژ ٥٠٠ پێشمه‌رگا، کو پشکا هەری مەزن خەلکێ دەڤەرا بارزان بوون، بڕیارێ ددەن کو هەتا دوماهی دلۆپا خوینا خوە دگەل بارزانی بمینن.
خەلکێ سڤیل ژی هەمی ب شەڤێ دگەل شێخ ئەحمەد بارزانی ل ئاڤا گادەری دربازدبن و قەستا سنوورێ باشوورێ کوردستانێ دکەن. ب ڤی رەنگی بارزانی و هەڤالێن خوە ژ شێخ ئەحمەدی و خەلکێ دی جودادبن و ئه‌و ژی قەستا دەڤەرا خواکورکی دکه‌ن، پاشی دچنه دەشتا بەرازگرێ. پشتی هینگێ دگەهنه گوندێ دەریا سۆر و قەستا دەڤەرا مزووری ژووری دکه‌ن.
پشتی کو حکومه‌تا ئیراقێ شێخ ئەحمەد بارزانی و خه‌لکێ دگه‌ل وی دا، ل ده‌شتا دیانا دناڤ سیمه‌یه‌کی دا زیندان دکه‌ت. شێخ ئه‌حمه‌د خەبەری ددەته بارزانی کو د ناڤا سنوورێن دەولەتان ئیراقێ دا نەمینیت. چونکی مه‌ترسیه‌کا مه‌زنا ل سه‌ر وان. ئێدی بارزانی و هەڤالێن خوە به‌رێ خوه دده‌نه دەڤەرا هەرکی بنەجی. ئیدی ده‌م مه‌ها گولانا ساڵا 1947 یە، بارزانی و هەڤالێن خوە دچنە گوندێ ئەرگۆشێ و پاشی بارزانی و پشکا پتر ژ هەڤالێن خوە گەهنە گوندێن ستوینێ و دری. مام رەشید شنگێلی و هەژمارەکا کێما پێشمه‌رگا د دویف وان ڕا دچن. بەری ئەو بگەهنە بارزانی، ل سه‌ر پرا باسیا پێنج فرۆکێن ڕژێما ئیراقێ دچنە سەر وان و وان بومبەباراندکەن. ئەو ل وێرێ دوو شەهیدا و هەژمارەکا برینداران ددەن. پاشی ئەو ژی دگەهنه ههڤالێن دی ل گوندێ دری. پاشی ژ وێرێ دەربازی گوندێ ساتێ دبن ل باکوورێ کوردستانێ.
هه‌لبه‌ت ژ ئه‌نجامێ شه‌ڕێن دوماهیێ، هه‌ژماره‌کا برینداران یا لگه‌ل وان. ل وێرێ بارزانیێ نەمر و ئەسعەد خۆشەڤی کۆمبدن. ئەو هزرێ د وێ هەژمارا برینداران دا دکەن، کا دێ چ ل وان کەن! پاشی ئەو بریارێ ددەن کو وان بریندارا، دگەل رەشید شنگێلی و هەژمارەکا دی یا پێشمەرگا، ڤڕێکه‌نه گوندێ بێداڤێ ل باکوورێ کوردستانێ، داکو وان ل وێرێ ب دەرمانێن کوردەواری دەرمان بکەن. بارزانی تڤەنگەکێ و دەمانجەکێ ژی، وه‌ک دیاری لگه‌ل وان، بۆ وی گوندی دهنێریت و دبێژیته وان: ئەگەر حکومەتا تورکیا زانی کو ئەو بریندارێن ل وی گوندی، بلا وان رادەستی رژێما ئیراقێ بکەن. ئەگەر نەزانی ژی، بلا بمینن هەتا ساخ دبن.
پشتی مام ڕەشید ڤی ئەرکی جیبجیدکەت، ڤەدگەریتەڤە دەف بارزانی و هەڤالێن ل گوندێ بایێ. ئێدی ل وێرێ، هێزا وان دناڤ باکوورێ کوردستانێ ڕا و بقه‌چاغی، قەستا سنوورێ رۆژهەلاتێ کوردستانێ دکەت.
هه‌لبه‌ت به‌ری هێزێن بارزانی ژ رۆژهه‌لاتێ کوردستانێ ده‌رکه‌ڤن، ل ده‌ڤه‌را ته‌رگه‌ڤه‌ڕ و مه‌رگه‌ڤه‌ڕ یێن سه‌ر ب ئورمیێ ڤه، ئاغایێن وێ ده‌ڤه‌رێ ژی چه‌کێ دوژمنی هه‌لگرتبوو و هێرشێ سه‌ر پێشمه‌رگێ بارزانی کربوو، کو بارزانی بخوه ژی لگه‌ل وێ هێزێ بوو. بارزانی گه‌له‌ک لگه‌ل وان هه‌ولدده‌ت کو شه‌ڕی نه‌که‌ن و ڕێ ل پێشمه‌رگه‌ی نه‌گرن. چونکی وان نه‌ڤێت خوینا کوردا بده‌ستێ کوردا بهێته ڕێتن. لێ سه‌رۆک جاش هیرکۆ بناڤ گازی بارزانی دکه‌ت و گه‌فا لێ دکه‌ت و هێرشی سه‌ر وان دکه‌ت. پێشمه‌رگه ژی لێدده‌ن و هیرکۆی و کۆمه‌کا دیا جاشا دکوژن. پاشی برایێ وی ژی دهێرشه‌کا دی دا هاتبوو کوشتن و چه‌ند پێشمه‌رگه‌یه‌ک ژی شه‌هید و بریندار ببوون.
نوکه ژی پشتی هێزا بارزانی ژ ده‌ڤه‌را گه‌ڤه‌ڕا باکوورێ کوردستانێ، دگه‌هیته سه‌ر سنوورێ باکوور و رۆژهه‌لاتێ کوردستانێ، رژێما ئیرانێ جاشێن خوە دهنێریتە پێشیا بارزانی و هەڤالێن وی ل گوندەکێ سنووری. لێ بارزانی ب هێزەکێ ل پشت وان دزڤریت و وان جاشا هەمیا دگریت. پشتی هینگێ دوو فرۆکێن ئیرانی دهێنە سەر وان، لێ چ زیانێ ناگەهیننه وان.
ئێدی بارزانیێ نەمر و هەڤالێن خوە گوند بەر گوند دچن. ئەو ل گوندێن دەڤەرا هه‌رکیا، به‌گزادا و شکاکان ڕا دچن. عەمەر ئاغایێ شکاك پێشیا وان دگریت. بارزانی نامەکێ بۆ وی دهنێریت و داخوازێ ژ وی دکەت، رێ بۆ وی و هەڤالێن وی ڤەکەت. پشتی گەهشتنا ناما بارزانی، عەمەر ئاغا ڕێ ڤەدکەت.
ڕژێما ئیرانی ب ڕێیا سیخوڕێن خوە ب بەردەوامی دووڤچوونا پێڤاژوویا بارزانی و هەڤالێن وی دکه‌ت و قوناغ بۆ قۆناغ جاشێن خوە د هنێرنه پێشیا هێزێن بارزانی. د بەرامبەردا، بارزانی ژ بۆ راکرنا بۆسەیێن رژێما ئیرانێ، هێزەکا دەستوەشین ئێخستبوو پێشیا کاروانێ پێشمه‌رگا، ژ بۆ ڕاکرن و شکاندنا وان بۆسه‌یێن دوژمنی.
ل ده‌ڤه‌را ماکۆ، دۆلا کتۆلێ کو تاکە ڕێیا دەربازبوونا وانە، دوژمن وێ دۆلێ ل وان دگریت. پێشمه‌رگه‌ی ژی چ ڕێین دی نینن. ئیلا ل دۆلا کتولێ ده‌رباز ببیت. لۆما بارزانی پلانه‌کا موکوم دادڕێژیت و پێشمه‌رگه هێرشه‌کا فیداکارانه دکه‌ته سه‌ر دوژمنی ل دۆلا کتولێ. د ئەنجامدا شەرەکێ مەزن د ناڤبەرا هەردوو هێزان دا رووددەت. ڕژێما ئیرانێ هه‌موو جۆرێن چه‌کی بکارتینیت. شەر هەتا رۆژئاڤا بەردەوامدبیت. هێزێن پێشمه‌رگه‌ی دربه‌کێ مه‌زن ل دوژمنی دده‌ن و د سه‌ر که‌له‌خێن دوژمنی ڕا ل دۆلا کتولێ ده‌رباز دبن. دڤی شەڕی دا دوو پێشمه‌رگه شەهیدا دبن. ب ده‌هان ژ دوژمنی تێنه کوشتن و پێشمه‌رگه ٢٥ جاشان ژی دیلدکەت.
پشتی کو ئه‌و ژ شه‌ڕێ مه‌زنێ دۆلا کتوکێ ده‌رباز دبن. بەری ئەو بگەهنه سەر پرا ماکۆ، ئەو دبینن کو تانگێن ڕژێما ئیرانێ پێشیا وان ل وێرێ ژی گرتیە. لێ هێزێن بارزانی ب هاریکاریا شەهرەزایەکێ وێ دەڤەرێ ڤەدگەرن و ب ڕووباری دا دچنه خوارێ. شەڤڕەشەیە، وان دڤێت ل ڕووباری دەربازببن. هندەك ژ هەڤالێن وان دەربازدبن، هندەك ژی هێشتا یێ ل نیڤا ڕووباری و هندەکێن دی ژی یێن ماینه ل ڕه‌خێ دیێ ڕووباری. ل وێرێ ژی هێزه‌کا دوژمنی دگه‌هیته هنداڤی وان و شه‌ڕ ده‌ستپێدکه‌ت. هەڤالێن بارزانی ئەوێن ل ڕووباری دەربازبووین، دا ئاگرێ تەقێ ل سەر هەڤالێن خوە کێمکەن، هێرشێ دکەنە سەر دوژمنی و دوژمنی دشکێنن. دڤی شه‌ڕی ژی دا هه‌ڤاله‌کێ وان بێسه‌روشوون چوو و نه‌زانی کانێ شه‌هید بوو یان چ لێهات؟
بارزانی و هەڤالێن خوە پشتی ڤی شەری دچنە هارسونێ کو گوندەکێ عەجەمایە. خەلك ژ ترسادا گوندی بەرددەن و دڕەڤن. هەر چەندە گازی وان دکەن کو نەرەڤن، لێ ئەو ناڤەگەرن. بارزانی و هەڤالێن خوە وێ شەڤێ ل هارسونێ خوارنەکێ دخۆن و بەرێ سپێدێ ژ گوندی دەردکەڤن و قەستا زۆزانێن عه‌شیره‌تا جه‌لالی دکه‌ن، ل سه‌ر سنوورێ سوڤیه‌تی. عومه‌ر ئاغایێ جه‌لالی دگەل ڕژێما ئیرانێ ڕێکەفتبوو، کو ئەو دێ هەوڵدەت بارزانی و هەڤالێن وی ل وێرێ گیرۆکەت، هەتا هێزێن ڕژێما ئیرانێ دگەهنه وان، دا وان بگرن یان بکوژن. ژنەکا وی گوندی ناڤەڕۆکا وێ ڕێکەفتنێ دگەهینیتە بارزانی. بارزانی ژی دەملدەست بێ خوارن و ڤەخوارن ههڤالێن خوە کۆم دکه‌ت و به‌رێ خوه دده‌نه سنوورێ سوڤیه‌تی.
ده‌مێ دگه‌هنه به‌ر ڕووبارێ ئاراسی (ئه‌ره‌ز)، ل گوندێ سوکتیل، بارزانی میرحاج ئه‌حمه‌د ئاکره‌ی و چه‌ند هه‌ڤاله‌کێن دی ڕادسپێریت کو ل ڕووبارێ ئاراس ده‌رباز ببن و بچن هێزێن سنووری یێن ئێکەتیا سۆڤیەتی ئاگەهداردبکەن کو هێزێن وان یێن ل ڕه‌خێ دیێ ڕووباری و داخوازێ ژ وان بکەن کو رێ بدەنێ ده‌ربازی ناڤ ئاخا سوڤیه‌تی ببن.
بارزانی و هەڤالێن خوە ل سەر سنووری برسی دمینن. هندەك دەوارێن دگەل وان. هەڤالێن بارزانی وی ئاگەهداردکەن، کو ئەگەر هاتوو ئەو بڤی رەنگی بێ خوارن مان، ئەو دێ نەچاربن، وان دەوارا سەرژێکەن و بخۆن. بارزانی دبێژیتە وان: پێدڤیە ئەم خۆ ڕاگرین و چاڤەڕێی بەرسڤا دەستهەڵادارێن سوڤیەتێ بین.
پێدڤیە ئەو ب مەلەڤانیا ل رووباری دەربازببن. ئاڤا رووباری گەلەکا بۆشە و یا ڕژدە. گەلەك ژ هەڤالێن بارزانی هەولددەن کو ل وێ ئاڤێ دەربازببن، لێ ئاڤ وان دشکێنیت و نەشێن دەربازببن. ژ به‌ر کو ژ برسا دا ئه‌و گه‌له‌ک بێهێز ببوون.
ل دوماهیێ ئێك ژ هەڤالێن بارزانی کو ناڤێ وی سەلیم خان بوو، ئەو خەلکێ گوندێ کەلۆکێ یێ سەر ب دەڤەرا شێروان ڤە بوو. سەلیم خان زەلامەکێ هەلکەتی و ب خوەڤەبوو. ئەو خوە ل ئاڤێ ددەت و هێدی هێدی دەربازی ئالیێ دی دبیت و پشتی هنگێ ڤەدگەڕیتە ڤە.
بارزانی و هەر ٥٠٠ هەڤالێ خوە بڕیارێ ددەن، دەستێن خوە بێخنە دناڤێك دا. ئەو ب بەرچاڤوەرگرتنا بەلانسێ و بەژن و بالا هەر کەسەکی جودا، ئەو ددەنە ڕووباری. ئێك ئێکی ڕادکێشیت، هەتا هەمی دەربازی ئالیێ دیێ رووباری دبن.
ب ڤی رەنگی مام رەشید شنگێلی و پتر ژ ٥٠٠ پێشمه‌رگا دگەل بارزانیێ نەمر، پشتی پێڤاژوویه‌کا دیرووکی، کو ٥٢ ڕۆژان ڤەکێشای و بڕینا سنوورێن سێ دەولەتان ب شەڕ و داستانێن کێم وێنە د دیرووکێ دا، ئەو شیان خوە ب گەهیننە کەنارێ ئارامیێ د ناڤ سنوورێ سۆڤیەتی دا. بارزانیێ نەمر دوماهی کەس دەرباز بوو کو ل ڕووباری ده‌رباز دبیت.
پشتی ئەو دەربازدبن، چەکێ خوە رادەستی زێرەڤانێن سنووری دکەن. بارزانی ژ وان جودا دکه‌ن و دبه‌ن و ههڤالێن وان نزانن کانێ بارزانی کیڤه بر. ب شەڤێ مام ڕه‌شید و ههڤالێن وان دبەنە دئاخویرەکا بەرازا ڤە. رۆژا پاشتر وان دبەنە که‌مپه‌کا له‌شکه‌ری و بۆ دەمێ ٤٥ رۆژان ل وێرێ دمینن. لەشکەرێ سۆڤیەتی خالێن زێرەڤانیێ ل دەورووبەرێن وان ددانیت و زێرەڤانیێ ل وان دکەت. ل وێرێ ڕه‌فتارا دیلا دگه‌ل وان تێته‌کرن، نه کو یا په‌نابه‌ران. رەوشا وان ل وێرێ گەلەك خرابدبیت. ژ ئه‌گه‌رێ نه شووشتن و پاقژیێ، سپیهـ و ڕشك بەرددەنە له‌شێ وان، خوارنەکا گەلەك کێم و خراب ددەنه وان.
پشتی هینگی وان ل سەر گوندان پارڤەدکەن. هەر 5-6 کەسا د هاڤێژنە گوندەکی. ئێدی وان نەچاردکەن کو بەرامبەر خوارن و ڤەخوارنێ، دەست بکارێ درووینا دەخل و دانی و چنینا پەمبوی و پالەتیێ بکەن. مام ڕەشید ژی لگه‌ل ههڤالێن خوه، ل ده‌ڤه‌را لاچینێ و ل ئاغدام ل بەر سڕ و سەقەمێ پەمبوی دچنیت.
پشتی کو بارزانی ڤه‌دگوهێزنه باکویا پایته‌خێ ئازه‌ربێجانێ، ئه‌و خوه دگه‌هینیته ده‌ف باقروفێ سه‌رکۆمارێ ئازه‌ربێجانێ و ل سه‌ر ڕه‌وشا ههڤالێن خوه یا خراب گازندا ژێ دکه‌ت و داخوازێ ژێ دکه‌ت ڕه‌فتاره‌کا ژ هه‌ژی لگه‌ل وان بکه‌ن. پشتی هینگێ ل نێزیک باکۆ هه‌می پێشمه‌رگا ل جهه‌کی کۆم دکه‌ن و به‌تالیونه‌کا له‌شکه‌ری بۆ وان چێدکه‌ن و ده‌ست ب مەشق و ڕاهێنانا لەشکەری دکه‌ن لگه‌ل وان. ئەو سال و نیڤا ل وێرێ دمینن و به‌رده‌وام مه‌شقا له‌شکه‌ری دکه‌ن.
مخابن پشتی هینگێ جاره‌کا دی ده‌سه‌ڵاتدارێن سوڤیه‌تی ل وان ب غه‌زه‌ب تێنه‌ڤه و وان دبەنە گوندەوارێن تاشکەندێ، ل کۆمارا ئوزبه‌کستانا سۆڤیەتی و وێرێ ژی جاره‌کا دی وان دئێخنه‌ڤه به‌ر کارێن گران، یێن وه‌کی: کارێ خانووبەرا و پەمبوی چاندنێ و کارێن دی. هەر 15 رۆژان جارەکێ کوژمه‌کێ کێمێ پاره‌ی دده‌نه وان، کو بتنێ تێرا خوارن و ڤەخوارنا وان کربا.
چاڤێن مام ڕەشیدی تاری دبن.
رۆژەکێ دەمێ مام ڕەشید دێ بڕێکەڤیت بۆ سەر کارێ خوە، چاڤێت وی تاری دبن، ئەو چ رۆناهیێ نابینیت. مام ڕەشید بەرپرسێ خوە، کو ناڤێ وی کریچینکۆ بوو، ل سەر ڕەوشا چاڤێن خوە ئاگەهداردکەت. کریچینکۆ بخوە ژی پشتی جەنگا جیهانیا دووێ، هاتبوو دوورئێخستن بۆ وێ دەڤەرێ. کریچینکۆ دزانیت کو ژ بێخوارنی و خوارنا کێم و خراب، ڤیتامین D یا مام ڕه‌شیدی نه‌مایه. لۆما ئه‌و مام رەشیدی دهنێریتە بازاری و دبێژیتێ: هه‌ڕه ڕوونێ ماسی بکڕه و چه‌ند رۆژه‌کا بخۆ، دێ چێبی. پشتی ئەو چەند ڕۆژان وی ڕوونی بکاردئینیت، جارەکا دی ڕۆناهی ڤەدگەڕیتەڤە چاڤێن وی.
پشتی مانا وان ل ڤی وه‌ڵاتی درێژ دبیت، گەلەك ژ هەڤالێن مام ڕەشیدی ژینا هەڤژینیێ پێکدئینن، لێ مام رەشید ل سەر شیرەتێن بارزانیێ نەمر، پێگیریێ ب پرینسیپێن شۆڕشگێری و دۆزا نەتەوی یا گەلێ کورد دکەت و خوە ژ هەموو خوەشیێن ژیانێ بێبەهردکەت، کو هەردەم وەکو پێشمەگەیه‌ك د ئامادەباشیێ دا بیت و چاڤەڕێی فەرمانا بارزانی بیت.
پشتی پچه‌ک ڕه‌وشا وان باشتر دبیت و ده‌لیڤه بۆ دهه‌لکه‌ڤیت، مام ڕەشید دگەل شەهید عیسێ سوار، بۆ دەمێ پێنج سال و نیڤا دچیتە قوتابخانێ و خوە فێری خواندن و نڤێسینێ دکەت. وان ب زمانێ رۆسی دخواند، ئەو خواندنەگەها وی لێ دخواند ژ بلی وان، چ کوردێن دی لێ نەبوون. ل گۆرەی بڕیارا قوتابخانێ ژی، زمانێ دانوستاندێ دگەل ئێکودوو، بتنێ زمانێ رۆسی یە. مام ڕەشید د دەمەکێ کورت دا، گەلەك باش فێری زمانێ رۆسی دبیت.
ل ساڵا 1958 ده‌مێ مام ڕه‌شید و ههڤالێن خوه، بڕێیا رادیۆیێ بهیستی کو عبدالکریم قاسم، کودەتایەکا لەشکەری یا ل سەر ڕژێما پاشایی یا ئیراقێ کری، دبیتە کەیف و شاهی ل دەف وان. ئێدی پشتی 12 سالێن پەنابەریێ و دابڕینێ ژ کەس و کار و وەڵاتێ خوە ئومێدا زڤڕینا وەڵاتی بۆ وان شین دبیتەڤە.
بارزانیێ نەمر، ئەسعەد خۆشەڤی و میرحاج ل ساڵا 1958 د ڕێیا مسرێ را ڤەدگەڕنە بەغدا. پێشوازیەکا جەماوەری یا کێم وێنە د دیرووکا ئیراقێ و کوردستانێ ل بارزانیێ نەمر دهێتەکرن.
مام ڕەشید و ئەو 500 کەسێن دی، کو گەلەکا ژ وان ببوونه خودان ژن و زارۆك، ژ بلی چەند کەسا کو ژبەر ژن و زارۆکێن خوە نەشیان ڤەگەڕن، ل ساڵا 1959 ب ڕێیا کەشتیەکێ د دەریایا رەش ڕا، پاشی بۆ دەرایا ئیجە، دەرییا سپی، کەنالێ سویس، دەریایا سۆر، دەریایا عەرەبی، ئوقیانۆسێ هندی و پشتی هینگی دڕێیا کەنداڤێ فارسی ڕا، ل مه‌ها نیسانا 1959 دگه‌هەنە بەندەرا فاو ل باژێرێ بەسرا.
دەمێ ئەو دگەهن، سادقێ برازایێ بارزانی ل پێشوازیا وان بوو. پشتی هینگێ ئەو ب شەمەندەفرێ دچنە بەغدا، ژوێرێ دچنە که‌رکووکێ و پاشی دچنە هەولێرێ. ئەو ل هەولێرێ پەیادبن. شێخ ئەحمەد بارزانی دچیتە پێشوازیا وان. شێخ ئەحمەد ب گەرمی بخێرهاتنا وان دکەت و داخوازێ ژ وان دکەت کو هەر کەسەك قەستا گوندێ خوە بکەت و پشتی چەند رۆژان خوە بۆ وەرگرتنا کاری ژ لایێ حکۆمەتا ئیراقێ ڤە بەرهەڤکەن.
مام ڕەشید دچیتە گوندێ خۆ، ئەو پشتی 12 سالان بۆ جارا ئێکی ب دیتنا کەس و کارێن خوە شاددبیت.
پاشتی پشتی هینگی ب ده‌مه‌کی، ئه‌و ل کارگەها تەڤن و ڕاچانادنێ (معمل نەسیج)، ل باژێرێ مۆسل کاری وەردگریت.
لێ مخابن پشتی دوو ساڵان، شۆڤینیێن عه‌ره‌ب عبدالکریم قاسمێ سه‌رۆکێ ئیراقێ ل دژی کوردا پاڵدده‌ن و ئه‌و هێرش دکه‌نه سه‌ر کوردستانێ. شوڕشا ئه‌یلولێ ب سه‌رۆکاتیا بارزانی هه‌لدبیت، ژ بۆ پاراستنا گه‌لێ کورد ژ قڕکرنێ. دڤی ده‌می دا، مام رەشید جاره‌کا دی لگه‌ل ده‌ستپێکرنا شۆڕشێ، تڤه‌نگا خوه دهاڤێژیته‌ڤه ملێ خوه و ل سه‌ر وێ سۆزا رۆژا ئێکێ وی دایه بارزانی، ئه‌و دبیته‌ڤه پێشمه‌رگه. بۆ ده‌مه‌کی ئه‌و دگەل ئەسعەد خۆشەڤی دمینیت و ئەو پشکداریێ د شەڕێ چیایێ مەتینا و شەرێن دەڤەرا ئاکرێ و چیایێ پیرسی و گەلەك شەڕێن دی دا دکەت.
ل ساڵا 1964 دەمێ ئەو ل چیایێ پیرسی، د ئه‌رکێ خوه یێ پێشمه‌رگاتیێ دا، ئه‌و پێنج رۆژا مۆلەتێ وەردگریت دا هندەك خوارنێ ببەتە ناڤ زارۆکێن خوە ل گوندێ شنگێل.
خانیێ مام رەشیدی گەلەکێ سادە بوو، یێ تژی کوور و کەند بوو. ئه‌و وان چه‌ند رۆژێن بێنڤه‌دانا خوه ب ده‌لیڤه دزانیت، دا کو خانیێ خوه ب ئاخا سپی کوتنه‌که‌ت. ئه‌و دچیته گلکه‌نا ئاخا سپی و ده‌ست ب کۆلانا ئاخی دکەت. د وی ده‌می دا، گلکه‌نا ئاخێ بسه‌ر وی دا تێته خوارێ و بتنێ سەرێ وی ژ دەرڤە دمینیت. ئه‌و بریندار دبیت و ڕانێ وی دشکێت. وی ژبن ئاخێ دئینەدەر. به‌لێ مخابن هینگێ ل وێ ده‌ڤه‌رێ نه چ دختۆر هه‌بوون، نه ژی شیان هه‌بوون مام ڕه‌شیدی ڤرێکه‌نه باژێڕا بۆ چاره‌سه‌ریێ، چونکی ئه‌و پێشمه‌رگه بوو. ژ به‌ر هندێ مام رەشید ژ پیێ خوە سەقەت دبیت و دبیته په‌ککه‌فتی و ئێدی ئەو نەشێت درێژیێ ب خەباتا پێشمەرگاتیێ بدەت.
پشتی شکەستنا شۆڕشێ ل ساڵا 1975 مام رەشید پەنابەری ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ دبیت. پاشی پشتی وەغەرا دوماهیێ یا بارزانیێ نەمر و دەرئینانا جەنازێ وی ل گۆڕستانا شنو، ئەو ل گوندێ هەلەجا مه‌رگه‌ڤه‌ڕێ، دبیتە زێرەڤانێ مەزارێ بارزانیێ نەمر.
پشتی کو ل شوڕسا گولانێ، پێشمه‌رگه هنده‌ک ده‌ڤه‌را ڕزگاردکه‌ت و پشکه‌ک ژ خه‌لکی دزڤڕیته‌ڤه سه‌ر گوندێن خوه، مام رەشید ژی ژ رۆژهه‌لاتێ کوردستانێ و زڤڕیته‌ڤه گوندێ خوه شنگێل و پشکداریێ د شۆڕشا گولانێ ژی دا دکەت و هەتا ئه‌نفالێن ڕه‌ش ل ساڵا 1988 ل وێرێ دمینیت. لێ ل ئه‌نفالان، ئەو جارەکا دی دەربەدەری رۆژهەلاتێ کوردستانێ دبیته‌ڤه.
پشتی سەرهەلدانا ساڵا 1991 دزڤڕیته‌ڤه کوردستانێ و وه‌ک پێشمه‌رگه، ئەو بۆ دەمسالەکێ، ل بەر خالەکا پشکنینێ ل سپیلکی، درێژیێ ب خەباتا خوە ددەت.
مام ڕەشید شنگێلی، ل ساڵا 2010 ل کونگرێ 13 یێ پارتی دیمۆکراتی کوردستان، ب میدالیا بارزانی دهێتە خەلاتکرن.
نوکە ژی ئەو وەکو پێشمەرگەکێ دێرین و هەڤالەکێ بارزانیێ نەمر هاتیە خانەنشینکرن و ل کۆمه‌ڵگه‌ها بالندا ل ده‌ڤه‌را بارزان دژیت. ئه‌و ئێک ژ وان 4 ههڤالێن بارزانی یێن پێڤاژوویا سوڤیه‌تێ یه، کو ژ 500 پێشمه‌رگا ماینه دژیانێ دا.
سهنتهرێ کۆماته
یێ دێکومهنت کرنا دیرووکا شۆڕشێ
کار و ئه‌رکێ سهنتهرێ کۆماته دێکۆمێنت کرن و پاراستنا دیرووکا شوڕشێ یه ژ مرن و ژناڤچوونێ.
ڤی سهنتهری ب ستافهکێ بچووک و شیانێن ساده، لێ ب ڤیان و باوهریهکا مه‌زن، وه‌ک پێنگاڤا خوه یا کاری یا ئێکێ، ده‌ست ب کۆمکرن، دێکۆمنێت کرن و تۆمارکرنا دیرووکا خهبات و شۆڕشا کوردستانێ کریه.
