جادر محەمەد سەلیم

سەنتەرێ کۆماتە یێ دەکۆمێنتکرنا دیرووکا شۆڕشێ د بەردەوامیا تۆمارکرن و ئەرشیفکرنا دیرووکا خەباتکەر و پێشمەرگێن دێرین دا، ل ڕۆژا ٣/١٠/٢٠٢٢ ل گوندێ دوولبێ دبیتە مێڤانێ پێشمەرگە و تێکۆشەرێ دێرین جادر محەمەد سەلیم و هەڤدیتنەکا ڤیدیۆیی دگەل وی سازدکەت و دیرووکا خەبات و تێکۆشینا وی مینا بەلگەنامەیەکا گرنگ تۆماردکەت و ژ ناڤچوونێ دپارێزیت.

جادر محەمەد سەلیم ل سالا ١٩٤٢ ل گوندێ زێواشکان یێ سەر ب دەڤەرا ئامێدیێ ڤە هاتیە سەر دنیایێ. ژ بەر نەبوونا قوتابخانان ل وێ دەڤەرا ئەو لێ دژییا، دەلیڤا خواندنێ بو وی چێنەبوویە.

بەری دەستپێکرنا شۆڕشا ئەیلۆلێ مام جادر و مامێ خوە و چەند کەسێن دی ژ گوندێ زێواشکان تڤەنگێن خوە هەلدگرن و ل ١٠/٩/١٩٦١ دچنه‌ گوندێ دێرێ ل نێزیکی ئامێدیێ و دگەهنە سدقی ئامێدی و دبنه‌ پێشمه‌رگه‌. هەژمارا وان چەکدارێن ل دێرێ خڕڤەبووین کو خەلکێ هەمی دەڤەرێ یێن سەر ب ئامێدیێ ڤە بوون نێزیکی ١٥٠ چەکداران بوون. ئەو ل دێرێ بڕیارێ ددەن کو دربەکی ل هێزا گەڕۆكا ڕژێمێ ل گوندێ هاریکێ بدەن. پاشی ل شەڤا ١٠-١١/٩/١٩٦١  هێرشێ دکه‌نه‌ سه‌ر بنکە و بارەگایێن ڕژێمێ دناڤ باژێڕکێ ئامێدیێ دا. فڕۆکێن ڕژێمێ هێزێن وان بۆمبەباران دکەن و د ئەنجامدا چەکدارەکێ مەسیحی کو خەلکێ دەڤەرا بەرواری باڵا بوو شەهید دبیت. بەرپرسێ مام جادر و گوندیێن وی کو هەژمارا وان ١٠ کەس بوون، سەعید نێروەیی بوو. ئەو و هەڤالێن خوە ل شەڤا ١١–١٢/٩/١٩٦١ دچنە سەرێ دیکلۆکی ل نێزیکی ئامێدیێ و ڕاستی گوللەبارانەکا چڕ دبن. ئەو ژی تەقێ ل بنگەهێ پۆلیسێن کەڤن دکەن. پاشی ئەو هێرشێ دکەنە دەڤەرداریا ئامێدیێ، دەڤەردار دڕەيڤیت و قەستا مزگەفتێ دکەت. پێشمه‌رگه‌ باژێڕکێ ئامێدیێ کونترۆل دکەن. فڕۆکێن ڕژێمێ  جارەکا دی تێنە سەر ئامێدیێ و. ل١٣-١٤/٩/١٩٦١ سەبری نێروەیی و محسن بەگێ بەرواری دچنە دەف سەعیدێ حەجی شەعبانێ ئامێدی، پشتی هینگێ ئەو و بەرواری پێکڤە دچنە گەلیێ مزویرکا.

پشتی گرتنا ئامێدیێ ب چەند ڕۆژا، هێزێن ڕژێمێ جارەکا دئ ئامێدیێ دگرنەڤە. خەلكێ دەڤەرێ چاڤەڕی هاتنا بارزانیێ نەمر دکەت. غازیێ حەجی مەلۆی دگەل ٥٠ چەکدارا دبنە مێڤان ل مالا مام جادری ل گوندێ زێواشکان. بارزانیێ نەمر ژی ل شەڤا ١٧–١٨/٩/١٩٦١ ل ڕویبارێ زێی دەربازی دەڤەرا بەرواری باڵا دبیت. ٢٠ کەس ژگوندێ زێواشکان دگەهنه‌ هێزێن بارزانی و دبنه‌ پێشمه‌رگه‌. هێشتا بارزانیێ نەمر ل گوندێ کارە بوو، هێزێن خوە بۆ گوندێن هێسێ و ئێکمالێ و کێلیا بووکێ هنارتن. پشتی هینگێ بارزانی دچیتە گوندێ تروانش. مختارێ گوندێ تروانش خەلیلێ ئیسف دهێتە کوشتن و قەسرا وی ژی دهێتە سۆتن. مام جادر دگەل هێزێن بارزانیێ نەمر دچیتە گوندێ مایێ و پاشی دچنه‌ گوندێ هرۆرێ و ٨ شەڤا ل وێرێ دمینن. پشتی هینگێ دگەل هێزێن بارزانی دچیتە بێلیزانێ. هێزێن پێشمەرگەی چیایێ مەتینا ژهەمی بنکە و بارەگایێن لەشکەرێ ڕژێمێ پاقژ دکەن. پاشی دچنە بەرەڤ گوندێن حوجاڤا، کەمەکا، بەرێ بهار، و بادێ ل دەڤەرا دۆسکیا دچن، خەلك ژ هەمی دەڤەرا دگەهنه‌ بارزانیێ نەمر.

هێزێن جاشا ژ گوندێ ئێکمالا عه‌لی گێنده‌لا ل پشتا گه‌لیێ دهۆکێ، هێزێن پێشمەرگەی تۆپباران دەکەن. محەمەد ئەمین میرخان هێزەکا هەڤپشك پێکدئینیت و ل دژی جاشان شەری دکەن. پشتی هینگێ بارزانیێ نەمر ل زێوا شەفیق سەرقۆلێن پێشمەرگەی کۆم دکەت و هێرشێ دکەن سەر قەسرا گەرماڤۆکا حاجی ئاغای ل باکوورێ سێمێلێ.

پاشی دەمێ ڕژێما ئیراقێ هەوڵددەت هێزێن خوە د گەلیێ زاویتە و لۆمانا ڕا دەربازبکەت به‌ره‌ڤ سواره‌تووکا و ئامێدیێ، ئه‌و دکەڤنه‌ بۆسه‌یا پێشمەرگەی. پێشمەرگە د وی شەڕێ دا داستانەکا مەزن تۆماردکەت. هینگێ مام جادر و هەڤالێن خوە ل گوندێ سکرینێ بوون، ئەو ل وێرێ بۆسەیه‌کێ د ڕێیا گشتی ددانن، کو ئەگەر هاتوو هێزێن ڕژێمێ ژ ئامێدیێ ڤە بێن ڕێ لێ بهێته‌ گرتن.

زڤستان ب سەر پێشمەرگەی دا دهێت، بارزانی ژبۆ ب خودانکرن و ڤەحەواندنا هێزێن پێشمەرگەی بڕیارێ ددەت کو ڤەگەڕیته‌ دەڤەرا بەرواری بالا. مام جادر ژ زار دەڤێ بارزانیێ نەمر دبێژیت کو خەلکێ دەڤەرا بەرواری بالا حالخوەشتربوون ژ خەلکێ دەڤەرێن دی و شیانێن بخوادانکرنا پێشمەرگەی و شۆڕشێ هەبوون. ل سەر ڤی بنەمای بارزانیێ نەمر هێزێن خوە ڤەدگەڕنه‌ دەڤەرا بەراوای باڵا. مام جادر ژی ل وێ دەڤەرێ درێژیێ ب خەباتا خوە ددەت هەتا ساڵا ١٩٦٢.

مام جادر ل مەها نیسانا دساڵا ١٩٦٢ د ژیێ ٢٠ سالیێ دا دگەل سەعید نێروەیی بۆ سەرێ ئاکرێ دهێته‌ ڤەگوهازتن. فڕۆکێن ڕژێمێ بنگەهێن وان بۆمبەباران دکەن و د ئەنجامدا ٦ پێشمەرگێن خەلکێ دەڤەرا نێروە شەهید دبن. مام جادر دگەل سەعید نێروەی دچیتە دەف بارزانیێ نەمر و جەنابێ کاك مەسعود ژی دبینیت. دەمێ چاڤێ بارزانیێ نەمر ب مام جادر دکەڤیت، دبێژیت گوننەهەکا مەزن ئەڤ گەنجە بچیتە بەرەیێ شەڕی، چونکە ئەو دێ وەجێ ژ مللەتێ خوە گریت. مام جادر و هەڤالێن خوە ل مەها شەش دگەل بارزانێ نەمر به‌ره‌ڤ دەڤەرا بێخمە دچن. هێزێن جاشا هنداڤی گەلیێ بێخمه‌ دگرن. هێزێن بارزانی ب کەلەکێ ل ئاڤێ دەربازدبن. ب شەڤێ دکەڤن گەلی و دچنه‌ زۆمێن مێرگەسۆرێ. پاشی دچنه‌ هنداڤ سرتا دەشته‌ هێتێ و هەتا دگەهنه‌ شێخانۆکێ ل ده‌ڤه‌را لۆلان. جاشێن شێخ ڕەشیدێ لۆلانی ڕێ ل هێزێن بارزانی دگرن و شەڕەکێ مەزن د ناڤبەرا هێزێن پێشمەرگەی و جاشێن شێخ ڕەشید دا ڕویددەت. د وی شەڕێ دا کوڕێ سلێمانێ محێ شەهید دبیت. ڕژێم ب فڕۆکێن هەلیکۆپتەر شێخ ڕەشید و ژن و کچا وی ڕزگاردکەت و دبەن. پشتی شکەستنا جاشێن شێخ ڕەشید، هێزێن پێشمەرگەی ل ژێر فەرمانا بارزانی سەردکەڤنە گەوریا عەمەر ئاغای. بارزانی فه‌رمانێ دده‌ت کو پێشمه‌رگه‌ قشلا ڕایات بگریت، ژ به‌ر کو هێزێن دوژمنی یێن وێ ده‌ڤه‌رێ هه‌می د وێرێ دا کۆمببوون. قشله‌ تێته‌ دۆرپێچکرن و 44 ڕۆژا ل سەر وێ دبیتە شەڕ. پشتی هێزێن پێشمەرگەی قشلێ دگرن، مام جادر و هەڤالێن خوە دگەل هێزێن بارزانیێ نەمر بۆ دەڤەرا سۆفیا دچن و شەڕەکێ مەزن دناڤبەرا هێزێن پێشمەرگەی و جاشێن سۆفیا دا ڕوی ددەت. د وی شەڕی دا زێرەڤانەکێ تایبەتێ بارزانیێ نەمر شەهید دبیت. هێزێن پێشمەرگەی ل ژێر فەرماندەیا بارزانیێ نەمر درێژێ ب پاقژکرنا  کوردستانێ ژ جاش و کرێگرتیێن ڕژێمێ ددەن. پاشی ئەو بۆ  ڕۆژهەلاتێ چیایێ حەسەن بەگێ و چیایێ کۆرەك دچن. بارەگاییێ عەباس ئاغایی ل پشت چیایێ کۆرەك بوو، ئەو دچنه‌ سەرێ گەلیێ ڕەش، ل وێرێ فه‌رماندێ پێشمه‌رگه‌ی مەحمود کاوانی ژئەنجامێ بۆمبەبارانا فڕۆکێن دوژمنی شەهید دبیت. پشتی هینگێ ئەو بۆ مشارا خەلیفان دچن و ب پشت چیایێ سەفین دکەڤن. ل چیایێ سەفین سەردکەڤن و دچنە هنداڤ شەقلاوا و ڕاستی تۆپبارانا هێزێن ڕژێمێ تێن. پشتی هینگێ دچنه‌ هیران و نازەنین. و هەتا پایزەکا درەنگ ل وێ دەڤەرێ دمینن.

مام جادر و هەڤالێن خوە ل ساڵا ١٩٦٣ دگەل هێزێن بارزانی دچنە بنێ چیایێ سپیلکی و پشتی هینگێ دچنە ڕێزان و شکەفتا بێنارێ، ل وان دەڤارا پشکداریێ د چەندین شەڕا دا دکەت. عەمەر ئاغایێ دۆلەمەری و پێشمەرگەکێ نێروەیی بریندار دبن. مام جادر دگەل برینداری د ڕێیا بارزان ڕا ڤەدگەڕیته‌ دەڤەرا نێروە. ئەو ب ڕێڤە کاك ئیدریس بارزانی دبینیت. کاك ئیدریس نامەیه‌کێ بۆ عەبدوللا بارزانی و دگەل ٣ دیناران بۆ خەرجیا ڕێکا وان ددەتە وی. مام جادر دگەل برینداری دچیتە گوندێ هەڤندکا، پاشی دچیتە مێرگەسۆرێ. ل وێرێ عەبدوللا بارزانی دبینیت. جاش سەرێ چیایێ پیران و دەشته‌ هێتێ دگرن. فڕۆکێن ڕژێمێ هێزێن پێشمەرگەی ل شێروانا مەزن ب بەرمیلێن تیزابێ بۆمبەباران دکەن. د وێ بۆمبەبارانێ دا ٢٠ پێشمەرگە ب ئاگرێ تیزابێ دسۆژن.

مام جادر ل ساڵا ١٩٦٤ دگەل قۆلێ محەمەد ئەمین نێروەیی بۆ گوندێ بێسفکێ دهێتە ڤەگوهازتن. ل وێرێ ژی پشکداریێ د چەندین شەڕا دا دکەت. د هێرشەکا جاشان دا هەردوو هەڤالێن وی مستەفا سینی و عەبدولجەبار هێشەتی شەهید دبن. ئێدی مام جادر ل وێ دەڤەرێ درێژیێ ب خەباتا خوە ددەت هەتا ڕێکەفتنا ١١ ئادارێ.

پشتی ڕێکەفتنا ١١ ئادارێ مام جادر ب پلا عەریف دبیتە زێرەڤانێ سنووری (حەرس حدود) ل فەوجا سەلیمێ ئەسعەد و ئەڕکێ وی دکەڤیتە بامەڕنێ.

پشتی دەستپێکرنا شەڕی ل ساڵا ١٩٧٤، ئەرکێ مام جادر دکەڤیتە چیایێ سپیڕێزی، پشتی هینگێ دچیتە حاجی ئومەران، بڕێڤە ترۆمبێلا وان وەردگەڕیێت و هەڤالەکێ وان ب ناڤێ رەمەزان شەعبان زێوەیی گیانێ خوە ژ دەست ددەت ئەو و هەڤالێن خوە یێن دی ژی بریندار دبن. ژ بۆ چارەسەریێ ،شۆڕش وان د هنێریتە مهابادێ ل ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ. پشتی ١٥ ڕۆژان ڤەدگەڕنەڤە کوردستانێ. سەرقۆلێ وان محەمەد ئەمین نێروەیی ل گەوریا عەمەر ئاغای شەهید دبیت. مام جادر ل سەر خەباتا پێشمەرگاتیا خوە هەتا ساڵا ١٩٧٥ بەردەوام دبیت.

پشتی ڕێکەفتنا خیانەتکاریا جەزائیر و ڕاوەستانا شۆڕشێ ب شێوەکێ دەمکی، مام جادر نەچاردبیت ل ئامێدیێ خوە ڕادەستی دوژمنی بکەت، لێ ئەو چەکێ خوە دڤەشێریت. مام جادر بۆ دەم سالەکێ ل مال ژیانا خوە یا ئاسایی بڕێڤەدبەت. ل ساڵا ١٩٧٦ ئەو دگەل ٧ کەسێن دی چەکێن خوە هەلدگرن و پەیوەندیێ ب عەبدوللا سالح کادرێ شۆڕشا گولانێ دکەن. مام جادر و هەڤالێن خوە ل ساڵا ١٩٧٦ پشکداریێ د شەرێ بێتکار دا دکەن. هەتا ساڵا ١٩٧٧ ب نهێنی دبنه‌ پێشمەرگە. فوئاد میرانی ل بنێ گەلیێ فەقیر ل سه‌ر زێێ ل باشوورێ چه‌لێ، دهنێریتە دویف وان ڕا. هێرشه‌کا دوژمنی ب هه‌لیکۆپته‌را تێته‌ سه‌ر باره‌گایێ پێشمه‌رگه‌ی. ئەو و هەڤالێن خوە یێن پێشمەرگە کو هەژمارا وان نێزیکی ٣٠ کەسا بوون بەرهنگاری ٧ فڕۆکێن ڕژێمێ دبن و ڕێنادەن فڕۆکە دادەن یان لەشکەری بەردەن خوارێ. ئەو فڕۆکەکێ د هنگێڤن و ٨ سەربازان تێدا دا دکوژن. ل ساڵا ١٩٧٨ مام جادر ڤەدگەڕیته‌ڤه‌ گوندێ خوە ل زێواشکان، لێ گوندێ وی مینا سەدان گوندێن دی یێن کوردستانێ تێتە ڕاکرن و وێرانکرن. مام جادر و خەلکێ گوندی بۆ کۆمەڵگەها کانێ تێنە ڤەگوهازتن و ئێدی ل وێرێ ژیانا خوە یا ئاسایی دەربازدکەت و ل قوتابخانا گوندێ کانێ وەکو خزمەتگوزار تێتە دامەزراندن.

ژبەرکو هەردوو برایێن مام جادر (سلێمان و ئەدیب) پێشمەرگەبوون، ڕژێما ئیراقێ وی و بابێ وی ل ساڵا ١٩٨٢ دگرن و نێزیکی دوو سالا د زیندانا ئامێدیێ ڤە زیندان دکه‌ن.

مام جادر ل ساڵا ١٩٨٧ ب مال و کەس و کارێن خوە ڤە پەیوەندیێ ب شۆڕشا گولانێ دکەن و ل گوندێ کەرۆ ئاکنجی دبن. ئەو و کەس و کارێن خوە ب رەزامەندیا لقا ئێك ڕێکخراوەکێ ب ناڤێ ڕێکخراوا زنار دادمەزرینن و بڕیار بوو عەگیدێ برایێ وی بەرپرسیاریا وێ ڕێکخراوێ وەرگریت، لێ ئەنفال ب سەر دەڤەرێ دا تێن. ل ئەنفالا ئاواره‌یی تورکیا دبن. ئه‌و بزاڤێ دکه‌ن که‌ بچنه‌ ئیرانێ، لێ ناهێنه‌ وەرگرتن ژ ئالیێ ئیرانێ ڤه‌. پشتی هینگێ ڕژێما تورکیا وان ل کەمپا مۆشێ ئاکنجی دکەت و هەتا ساڵا ١٩٩٢ ل وێرێ دمینن. برایێن مام جادری (ئەدیب، سلێمان و وەحید) ب مال و زاڕۆکێن خوە ڤە ل ئەنفالان ل چیایێ گارەی دکەڤنه‌ دەستێ ڕژێمێ و ڕژێم ژی وان دبەته‌ کەمپا بەحرکێ.

مام جادر و خێزان و زاڕۆکێن خوە ل ساڵا ١٩٩٢ ڤەدگەڕنه‌ کوردستانێ. ل دەستپێکێ  ل کانێ و پاشی ل دهۆکێ ئاکنجی دبن. مام جادر ڤەدگەڕیتەڤە سەر کارێ خوەیێ بەرێ، هەروەسا وەکو پێشمەرگێ شۆڕشا ئەیلۆلێ ژی دهێتە خانەنشینکرن. ئەو نەچار دبیت ژ ناڤبەرا خانەنشینیا پێشمەرگاتیێ و کارێ خوەیێ میری ئێکێ ب هەلبژێریت. ل دوماهیێ مام جادر پشتی خزمەتەکا درێژ پێشکەشی مللەتێ خوە کری و ژ لایێ ڕژێمێ ڤە هاتیە گرتن ب (٢٢٦٠٠٠) دوسەد و بیست و شەش هزار دیناران هاتیە خانەنشینکر. نوکەژی ئەو ل گوندێ دوولبێ یێ ناڤبه‌را دهۆک و سێمێلێ، د ژیێ ٨١ سالیێ دا د خانیەکێ سادە دا ژیانەکا سەخت و دژوار دەربازدکەت.